💥 وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ ﴿۳۰﴾
📌 وقتی مسائل پیرامون خلقت زمین و آسمان و لایه های هفتگانه آن جهت خلقت و هبوط انسان برای امتحان شدن به ولایت علی و اولاد معصومش مهیا شد،زمان خلقت آدم رسید. زمانیکه پروردگارت به فرشتگان گفت من انسان ها را برای امتحان به ولایت علی خلق می کنم و به همراهشان برای اتمام حجت و هدایتشان در زمین، خلیفه ام که رأس آن علی است را خواهم گماشت. فرشتگان گفتند آیا واقعا می خواهی در زمین انسانی را بگماری که در آن فساد می کند و خونها می ریزد؟َ و حال آنکه ما تو را تسبیح و ستایش می كنيم و تو را مقدس می شماریم. خداوند در جوابشان گفت من چیزی مى دانم كه شما نمی دانید و از درک آن عاجزید.
* امام علی علیه السلام فرمود خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: من می‌خواهم به دست قدرت خویش خلقی به وجود آورم و پیامبران، فرستادگان، بندگان صالح و امامان هدایت‌کننده را از میان فرزندان او قرار دهم. آنها را برای بندگانم بر روی زمین، خلیفه می‌گردانم تا ایشان را از معصیت من نهی کرده، از عذابم انذارشان داده و آنها را به‌سوی عبادت و اطاعت من هدایت کنند تا بندگانم با کمک ایشان راه مرا بپیمایند. من امامان را حجّت بندگان، بهانه‌ی هدایت آنان و بیم‌دهنده‌ی آنان از عذاب قرار می‌دهم و نسناس را از روی زمینم دور میکنم و انسان را از آلودگی‌های آنان پاک می‌نمایم و جنّیان سرکش که از مخلوق، آفریده و برگزیده‌ی من سرپیچی کرده‌اند را منتقل کرده و در هوا و در چهار گوشه‌ی دور افتاده‌ی زمین ساکنشان میکنم؛ تا با بندگان من، مجاور نشوند و بین جنّیان و بندگانم، حجابی قرار می‌دهم؛ به‌طوری‌که فرزندان این مخلوقم، جن را نمی‌بینند و با ایشان مجالست و مصاحبت نمی‌کنند. اگر کسانی از بنی‌آدم که آنها را برگزیده قرارداده‌ام ازمن سرپیچی کنند، آنها را در مکان و جایگاه معصیتکاران، وارد کرده و در آنها جای می‌دهم، بدون اینکه به این امر توجّه‌کنم و دیگر برای من مهم نیستند. پس از آن فرشتگان گفتند: ای پروردگار ما! هر آنچه می‌خواهی، انجام بده.
منبع: تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۲۲۰ / بحارالأنوار، ج۱۱، ص۱۰۳
.
* امام صادق علیه السلام فرمود: حسدِ غفلت مانند این سخن ملائکه است که در قرآن آمده است؛ هنگامی‌که خدا به آنها فرمود: إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً آنها گفتند: أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ منظورشان این بود که خلیفه را از میان ما قرارده. این سخن حسادت بار فرشتگان نسبت به آدم، در اثر فتنه‌خواهی یا به خاطر انکار و طرد آدم نبود. [بلکه بر اثر غفلت آنان بود.
منبع : تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۲۲۶ / بحارالأنوار، ج۷۵، ص۲۵۵/ تحف العقول، ص۳۷۱
* انصاریان:
و آن زمان را یاد آر که پروردگارت به فرشتگان گفت: به یقین جانشینی در زمین قرار می دهم. گفتند: آیا موجودی را در زمین قرار می دهی که در آن به فساد و تباهی برخیزد و به ناحق خون ریزی کند و حال آن که ما تو را همواره با ستایشت تسبیح می گوییم و تقدیس می کنیم. پروردگار فرمود: من از این جانشین و قرار گرفتنش در زمین اسراری می دانم که شما نمی دانید.
.
* خرمشاهی:
و چون پروردگارت به فرشتگان گفت من گمارنده جانشينى در زمينم، گفتند آيا كسى را در آن مىگمارى كه در آن فساد مىكند و خونها مىريزد، حال آنكه ما شاكرانه تو را نيايش مىكنيم و تو را به پاكى ياد مىكنيم، فرمود من چيزى مىدانم كه شما نمىدانيد.
.
* فولادوند:
و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمين جانشينى خواهم گماشت فرشتگان گفتند آيا در آن كسى را مى گمارى كه در آن فساد انگيزد و خونها بريزد و حال آنكه ما با ستايش تو، تو را تنزيه مى كنيم و به تقديست مى پردازيم فرمود من چيزى مى دانم كه شما نمیدانید.
* قمشه‌ای:
و (به یاد آر) وقتی که پروردگارت فرشتگان را فرمود که من در زمین خلیفه‌ای خواهم گماشت، گفتند: آیا کسانی در زمین خواهی گماشت که در آن فساد کنند و خونها بریزند و حال آنکه ما خود تو را تسبیح و تقدیس می‌کنیم؟! خداوند فرمود: من چیزی از اسرار خلقت بشر می‌دانم که شما نمیدانید.
.
* مکارم شیرازی:
هنگامي كه پروردگار تو به فرشتگان گفت: من در روي زمين جانشين و حاكمي قرار خواهم داد. فرشتگان گفتند پروردگارا آيا كسي را در زمين قرار ميدهي كه فساد و خونريزي كند؟ زيرا موجودات زميني ديگر كه قبل از اين آدم پا به عرصه وجود گذاشتند، به حكم طبع جهان ماده نيز آلوده فساد و خونريزي شدند، اگر هدف از آفرينش انسان عبادت است ما تسبيح و حمد تو را به جا ميآوريم، پروردگار فرمود: من حقائقي را ميدانم كه شما نميدانيد.
* خلقت انسان به عنوان جانشین:
این آیه بیانگر این است که خداوند انسان را برای جانشینی در زمین خلق کرده است. کلمه “خلیفه” به معنای جانشین است و این نشان می‌دهد که انسان به عنوان نماینده خداوند بر روی زمین قرار داده شده است.
.
* اعتراض فرشتگان:
فرشتگان با توجه به سابقه موجوداتی که در زمین زندگی کرده بودند، از خداوند درباره خلقت موجودی که ممکن است فساد و خونریزی کند، سؤال کردند.
.
* علم الهی:
خداوند در پاسخ به فرشتگان فرمود که او از اموری آگاه است که فرشتگان از آن بی‌خبرند. این نشان می‌دهد که خلقت انسان و هدف از آن فراتر از درک فرشتگان است.
.
* راز خلقت انسان:
این آیه به طور ضمنی به این نکته اشاره دارد که خلقت انسان با هدف خاصی بوده است که فرشتگان از آن بی‌خبرند. این هدف می‌تواند آزمایش، تکامل، و یا تسلیم شدن در برابر خداوند باشد.
.
* مقام خلیفه اللهی:
این آیه مقام خلیفه اللهی انسان را در زمین بیان می‌کند، اما در عین حال به این نکته نیز اشاره دارد که این مقام با مسئولیت بزرگی همراه است.
.
* نکته‌ای درباره علم و آگاهی:
خداوند در این آیه به فرشتگان می‌گوید که من می‌دانم که شما نمیدانید. این نشان می‌دهد که علم الهی از علم فرشتگان برتر است.
.
تفسیر مفسران:
برخی از مفسران معتقدند که فرشتگان از فساد و خونریزی انسان‌ها آگاه بودند و به همین دلیل از خداوند سؤال کردند. برخی دیگر نیز معتقدند که فرشتگان از قدرت اختیار و انتخاب انسان‌ها تعجب کرده بودند.
.
* تفسیر عرفانی:
برخی از عرفا معتقدند که این آیه به مقام والای انسان و استعدادهای نهفته در او اشاره دارد. به نظر آنها، انسان می‌تواند با اختیار خود به مقام خلافت الهی برسد و به خدا نزدیک شود.
.
* امام علی علیه السلام به نقل از خداوند فرمود می‌خواهم به دست خود موجودی بیافرینم و پیامبران، رسولان، بندگان پارسا و امامان هدایت‌شده‌ی خود را از فرزندان او قرار دهم. آنان را در زمین به جانشینی خود بر آفریدگانم می‌گمارم تا آنان را از نافرمانی من بازداشته و از عذاب من بیم‌دهند و بندگان را به فرمانبرداری از من رهنمون شده و به واسطه‌ی آنان راه رسیدن به من را بپیمایند. می‌خواهم آنان را حجّت و دلیل خود بر آفریدگانم قرار دهم تا آنان را انذارکرده و بهانه را از ایشان بگیرند. همچنین می‌خواهم نسناس را از زمین برگرفته و از وجود آنها پاکش سازم و همچنین جن‌های نافرمان و سرکش را از میان آفریدگان، بندگان و برگزیدگانم برگرفته، در هوا و در گوشه و کنار زمین جایشان دهم تا در کنار فرزندان آدم نباشند و بین جن و آفریدگانم پرده‌ای اندازم تا ایشان جن‌ها را نبینند؛ با آنها همنشینی نکنند و در نیامیزند. اگر هر یک از فرزندان این آفریده‌ام آدم که برگزیدگان من هستند، مرا فرمان نبرد او را در جایگاه نافرمانان و گناهکاران جای داده و از انجام این کار باکی ندارم.
منبع: تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۲۳۰ / بحارالأنوار، ج۱۱، ص۱۰۳/ بحارالأنوار، ج۵۴، ص۳۲۴/ بحارالأنوار، ج۵۸، ص۲۹۸/ القمی، ج۱، ص۳۶؛ بتفاوت یسیر/ نورالثقلین/ البرهان