درباره علم تاویل

تاویل:

وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَ مَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ (7 آل عمران)

مقدمه:

کلمه « تأویل» که در هفت سوره از قرآن و به تعداد هفده بار در آیات مختلف آمده است از ریشه « اَوَلَ» به معنای رجوع است لیکن وقتی به باب تفعیل میرود به معنای ارجاع و برگرداندن است. فلذا تاویل در قرآن به معنای برگرداندن معنی هر آیه به اصل معنای باطنی آیه است که دو معنای اصلی دارد یکی آغاز یک چیز و دیگری پایان آن.
علامه طباطبایی مفسر و نویسنده تفسیر المیزان همه قرآن را دارای علم تأويل می داند و بر این اصل شهادت می دهد که این علم مستقيماً از راه تفكر قابل درک نيست و همه آن روز قیامت براى همه مكشوف خواهد شد. همچنین ایشان براین باور است که آنچه در قرآن كريم به نام تأويل ذكر شده است حقايق و واقعيت‌هايى است كه بالاتر از درک عموم بوده و معارف اعتقادى و احکام عملى قرآن از آنها سرچشمه مى‌گيرد. وی اعتقاد دارد تنها پيامبران و پاكان از اولياى خدا كه از آلايش‌هاى بشريت پاكند، مى‌توانند از راه مشاهده آنها را بيابند.
به جاست تا برای درک تاویل آیات که اسرار و رازها و گنج های پنهان الهی در لابلای حروف، کلمات و آیات قرآن، این بالاترین و منحصر به فرد ترین کتاب و آیت الهی، ابتدا به این مضامین توجه و نظری خاص بیندازیم :

اول : حدیث لولاک

در این حدیث قدسی که خداوند پرده از اسرار آفرینش بر می دارد و به حبیبش محمد می فرماید لولاک لما خلقت الافلاک ، که یعنی اگر تو را خلق نمی کردم، هیچ چیزی را خلق نمی کردم
به صراحت متوجه می شویم که اگر هر آیه ای خلق شده به خاطر و به یمن وجود محمد و آل محمد این خواص و مقربین خاص الهی خلق شده است. فلذا هر آیه، کلمات و عبارات آن یا مستقیما برای آل الله، یا دوستانشان و یا دشمنانشان خلق شده است. و آنجا که احکام الهی است نیز حکمتش این است که بشریت نشان دهد، ولایت چه کسی را در این دنیا پذیرفته است ولایت علی و اولاد معصومش را یا ولایت ابلیس و ایادی اش را که غاصبین ولایت محمد و آل محمد می باشند.

دوم : آیه حاقه

اینکه خداوند در سوره الحاقه، حقیقت هستی را به سوال گذاشته است و علم انسان را به چالش کشیده و برای درک آن دعوت به جستجو و تحقیق وا داشته است، که حقیقت چیست و تو چه می دانی که حقیقت چیست؟ الحاقه و مالحاقه و ما ادریک مالحاقه
سوال پیش می آید که واقعا حقیقت هر آیه چیست؟ مگر نه اینکه خداوند فرموده و لا رطب و لایابس الا فی کتاب مبین
آیا با ترجمه تحت الفظی قرآن و تفاسیر مفسرین معظم ما حقیقت نهان آیات گشوده خواهد شد؟ آیا گنج های آن نمایان می گردد؟ مسلما خیر

سوم : علم اعطا شده

خداوند در سوره الرحمن پرده از اسرار علوم الهی بر می دارد و می فرماید خداوند رحمن تمام علم خود را به تمام و به کمال به محمد اعطا نمود. الرحمن علم القرآن ( تمام و کمالش را در آیه 3 مائده فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی)
سپس می فرماید خلق الانسان علمه البیان که یعنی آنگاه علی را خلق کردم و همه آنرا توسط حبیبم محمد به او بیان کردم و به وی آموختم.
گذشته از اینکه ائمه اطهار منظور از انسان در این آیه را مولا علی فرمودند مانند امام رضا علیه السلام که فرمود او علی بن‌ابی‌طالب است و خداوند بیان هرچیزی را که مردم به آن نیاز دارند به او آموخته است. (بحارالأنوار، ج۳۶، ص۱۶۴/ بحارالأنوار، ج۳۰، ص۲۵۶/ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۱۷۱/ نورالثقلین/ القمی، ج۲، ص۳۴۳/ البرهان )
و گذشته از اینکه پیامبر اکرم فرمود انا مدینه العلم و علی بابها و همچنین در خطبه غدیر فرمودند ای مردم تمام علمی که خداوند به من داده است را من به علی دادم.
قدر مسلم هیچ انسانی نمی تواند ادعا کند علوم قرآن را می شود اکتسابی بدست آورد و یا همه آنرا می داند. الا اینکه از ناحیه ای مقدس بنا بر حکمت به وی اعطا شده باشد. مانند محمد و آل محمد صلوات الله علیه و آله

چهارم: اشاره خداوند به علم تاویل

خداوند مشخصا در سوره آل عمران آیه 7 در خصوص علم تاویل می فرماید: وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا .. یعنی و علم تأویل قرآن را احدی جز خداوند و راسخون فی العلم نمی دانند، بعد برای توضیح راسخون فی العلم می فرماید راسخون فی العلم همان رسوخ کنندگان در کل علم الهی هستند که اقرار می کنند ما به همه علم کتاب که همه آن از جانب پروردگار ما به مارسیده واقفیم، می دانیم و لذا به همه آن به حتم باور و ایمان داریم ( چون چیزی بر ایشان پوشیده نیست).
پیامبر اکرم در حدیثی معتبر فرمودند
اگر تمام علم جن و انس را از ابتدا تا انتها روی هم بریزند، در مقابل کمترین انبیاء الهی در بین 124 هزار پیامبر مانند یک قطره علم در مقابل هفت دریا علمی است که خداوند به کمترین نبی خود داده است.
بعد فرمودند
اگر علم تمام انبیاء الهی را روی هم بریزند در مقابل علم کمترین رسل الهی (رسولان 313 نفرند) مانند یک قطره درمقابل هفت دریا علم است.
سپس فرمودند
اگر علم همه مرسلین را روی هم بریزند، در مقابل کمترین اوالو العزم ( 5 نفر شامل حضرات نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و پامبر اکرم) مانند یک قطره در مقابل 7 دریا علم است.
و در نهایت فرمودند
اگر علم هر 4 پیامبر اولوالعزم را روی هم بریزند در مقابل علم من ، یک قطره در مقابل 7 دریا علم است.
و پیامبر در خطبه غدیر فرمود همه این علم را من به علی و علی به حسن و حسن به حسین و تا انتها به پسرم مهدی اعطا و انتقال داده شده است.

حال سوال پیش می آید که حقیقتا راسخون فی العلم آنانی که در علوم الهی رسوخ کرده اند، جز محمد و آل محمد می توانند باشند؟
جواب مشخص است. قطعا خیر و هر کس چنین ادعایی کند در حق خود و در حق محمد و آل محمد ظلم کرده و در قیامت باید پاسخگو باشد.

با توجه به مقدمه ای که اشاره شد نکته بسیار مهم اینکه تاویل، معانی و مصادیقی از آیات کریمه است که فهم آن جز برای راسخون در علم که همانا پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله وسلم و ائمه اطهار علیهم السلام اجمعین می باشند، برای دیگران هرگز فهم آن میسر نبوده و امکان فهمیدن آن طبق اصول محاوره و ترجمه و تفسیر آیات امکان پذیر نیست.
چرا که منظور از معانی و مقاصد تاویل آیات، همانا معنای حقیقی، معارف باطنی و مراد واقعی آیات هستند و یا مصداق خارجی و تجسم عینی وعده ها و وعیدهای قرآن کریم در مورد آخرت و سایر پیشگویی‌های آن و در نهایت مصادیق برجسته‌ای از مفاهیم آیات کریمه که از دید عرف و افراد عادی و حتی نخبه پنهان می باشد.

از طرفی وقتی به اشارت بسیار مهم پیامبر بزرگوار در حدیث ثقلین که فرموده کتاب خدا و اهل بیتم هرگز از هم جدا نیستند، در می یابیم که قرآن یک صورتش قرآن صامت و صورت دیگرش قرآن ناطق است.
در واقع قرآن صامت، صورت مکتوب قرآن ناطق یعنی حضرت علی و فرزندان معصومش می باشد و از آن طرف قرآن ناطق که مولا علی و فرزندان معصومشان می باشند، مظهر تجلی و ظهور آیات الهی و صورت عملی کلام الله هستند.
پس نتیجه اینکه تک تک آیات قرآن باید با ولایت علی و اولاد معصومش عجین باشد که هست. کما اینکه پیامبر در روز غدیر فرمودند: هان مردمان، هر آینه برترى هاى على بن ابى طالب نزد خداوند عزّوجل كه در قرآن نازل فرموده، بیش از آن است كه من یکباره برشمارم. پس هر كس از مقامات او خبر داد و آنها را شناساند، تصدیق و تأییدش كنید. و نیز آن حضرت در ارتباط میان آیات قرآن با علی فرمود: خداوند او را در کتابش وصف کرده و او را با آیه هایش ستایش فرموده و در کتابش نشانه های او را بیان کرده است. و یا حدیث گرانقدر پیامبر درباره حضرت امیر المومنین که فرمودند : علی مع القران، والقرآن مع علی

حال معانی تاویل :

1- تاویل یعنی حقیقت معانی و یا معنای حقیقی آیات
2- تاویل یعنی واقعیت و تحقق عینی آیات
3- تاویل یعنی مرتبه ای ویژه در فهم حقایق قدسی آیات
4- تاویل یعنی بازگشتن یا سفر به معنای حقیقی آیات
5- تاویل یعنی بیان مقصود واقعی خداوند بوسیله تفسیر و آشکار کردن معنای پنهان آیات
6- تاویل یعنی فهم عمق آیات ( هرگز از معنای ظاهری و ترجمه سطحی کلمات حاصل نمی گردد)

فرمایش معصومین در باب علم تاویل آیات:

1- پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله فرمود ما كانون تنزيل و معنى تأويل هستيم.
2- حضرت علی علیه السلام فرمود قرآن در مورد ما نازل گشته و كانون رسالت از ميان ماست.
3- امام صادق علیه السلام فرمود که همانا خداوند ولايت ما اهل بيت را قطب قرآن و قطب همه كتاب هاى آسمانى قرار داد. پس بدانید منظور از نماز و زكات و روزه و حج و ماه حرام و سرزمين حرام و خانه كعبه و قبله خدا و وجه اللّه در قرآن ما هستيم.
4- همچنین امام صادق فرمود ماییم آيات و بينات در قرآن و دشمنان ما در قرآن، فحشاء و منكر و بغى و خمر و قمار و انصاب و ازلام و اصنام و بتها و جبت و طاغوت و مرده و خون و گوشت خوک هستند.
5- و نیز امام صادق فرمود خداوند ما را آفريد و كرامت بخشيد و به ما برترى داد و ما را امناء و حافظان و خزانه‌ داران خود بر آ‌نچه در آسمانها و زمين است، قرار داد. در كتابش از ما نام برد و با بهترين نام‌ ها و دوست داشتنى ‌ترين آنها نزد خود، براى ما كنايه آورد تا بر دشمنان مخفى و پوشيده بماند. دشمنان ما را در كتابش با مبغوض‌ ترين نام ‌ها در نزد خويش و بندگان پرهيزگارش، به کنایه از آنها نام برد و درباره آنان مثال زد. فرمود ما ريشه و اصل هر نيكى هستیم و هر نيكى از شاخه‌ هاى ماست و از جمله اين نيكى ‌ها، توحيد و نماز و روزه و فرو بردن خشم و بخشش خطاكار و رحمت بر فقير و همراهى با همسايه و اعتراف به فضيلت اهل فضل است. دشمنان ما نيز ريشه هر شر و بدى هستند و هر بدى و زشتى از شاخه‌ هاى آنهاست. آنها دروغ و خبرچينى و بخل و قطع رحم و رباخوارى و خوردن ظالمانه مال يتيم و تجاوز از حدود خداوندی است که ترک آنها را امر كرده است و ارتكاب گناهان اعم از ظاهر يا پنهان، از زنا گرفته تا دزدى و نيز هر امر زشت و ناپسندى از اين قبیل، منظور دشمنان محمد و آل محمد هستند.

فلذا و با توجه به تعاریف فوق باید اذعان داشت خاص ترین و در عین حال ژرف ترین و شگفت انگیز ترین علوم قرآن که اسرار و حکمت های آنرا بنا بر آیه 7 سوره آل عمران احدی جز خداوند متعال و پیامبر اکرم صلوات الله علیه و خاندان معصوم و مطهرش علیهم السلام نمی دانند و اگر کسی بخواهد از اسرار و رمز و راز های آن مطلع شود تا مشمول اولوالالباب همین آیه گردد، راهی جز این برایش نمی ماند که این علم را فقط از زبان آل الله که راسخون فی العلم هستند از طرق به شرح ذیل فرا گیرد:
1- اسرار علم تاویل هر آیه که معصومین برای هر آیه در روایات و احادیث اشاره فرموده اند.
2- اسرار واژگان و هر یک از کلمات قرآن که معصومین آنرا فرمایش کرده باشند.
3- ادعیه اهل بیت که در آن اشارات فراوانی از آیات قرآن دارد. مانند دعای ندبه و دعای عهد و یا دعای عرفه امام حسین
4- زیارت نامه های اهل بیت که کلام معصومین است و اسرار نهان خلقت در آن ذکر شده است مانند زیارت نامه حضرت علی علیه السلام
5- خطبه های به جا مانده از محمد و آل محمد که جملگی پرده از اسرار علم تاویل قرآن بر میدارد. مانند خطبه غدیر و یا خطبه های حضرت امیر در نهج البلاغه

نکته ای اساسی و بسیار ظریف و رمز آلود:

برای فهم علم تاویل و معارف آن علاوه بر بدست آوردن حقایق آن از زبان معصومین، کمک مستقیم خلیفه خدا را نیز می خواهد.
باید بپذیریم که هدایت افراد توسط معصومینی است که همواره حی و حاضر و ناظر بر نیات و اعمال و رفتار ما هستند و قرآن با کلمات و عباراتی نظیر فَفَهَّمْنَاهَا ، فَأَلْهَمَهَا و یا عبارتی مانند أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ (از پشت پرده) در آیه 51 سوره شوری از ایشان یاد نموده است.
به نص آیه 3 سوره هود که خداوند فرموده وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ و یا انتهای آیه 7 آل عمران که فرموده وَ مَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ، محمد و آل محمد توفیق فهم و درک این علوم را به هر کسی نمی دهند بلکه به افرادی می دهند که در دایره و حلقه اولوالالباب قرار بگیرند و مسلما اینان افرادی هستند که در مسیر بندگی، خاشعانه و خاضعانه و عاشقانه با توکل به خداوند یکتا و توسل به ساحت قدسی محمد و آل محمد تشنه فهمیدن و درک اسرار الهی از طریق علم تاویل شده اند. آنانی که برای کسب حق الیقین این علم الهی به توفیق و به میزان لیاقت به درجه علم الیقین آن رسیده و از این چشمه پر فیض الهی می نوشند و می چشند و سپس بسیار کمتر از ایشان به درجه عین الیقین که برای خواص و مقربین درنظر گرفته شده است، می رسند. مانند حضرت سلمان علیه السلام

برای همین است که خداوند در آیه ۵ سوره مزمل می فرماید حبیبم محمد این قرآنی که بر تو‌ نازل کردیم که منظور قرآن صامت و ناطق ( مولا علی) است، فهم و درک عمیق کلام آن و حتی معانی سطحی و ظاهری آن، بسیار سنگین و وزین است. إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا .
بر اساس فرمایش خداوند حکیم، مسلم اینکه او نمی خواهد و نخواسته قرآن بدون معلم و مبین آن درک و معنا شود و لذا خداوند حکیم تنها راه برای فهمیدن قرآن و درک منظور خداوند از آیات را فقط تلمذ از زبان محمد و آل محمد قرار داده است.
همانگونه که در آیات ۹۷ سوره مریم و ۵۸ دخان به پیامبر اکرم می فرماید این قرآن که قول ثقیل است، فهم آن فقط به لسان تو آسان و ساده می گردد.

• فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا .. ۹۷ مریم و یا در 58 سوره دخان که فرمود: فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ 

و یا در دعای عدیله می خوانیم بِیُمْنِهِ‌ رُزِقَ‌ الْوَرَى‌ وَ بِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ

و یا در زیارت جامعه از زبان معصوم می خوانیم:

• بموالاتکم علمنا الله معالم دیننا
• مهبط الوحی
• خزان العلم
• محال معرفه الله
• اولوا العلم
• بکم فتح الله
• بکم یختم و ..

یا در زیارت روز های سه شنبه به معصومین سلام می دهیم السلام علیکم یا تراجمه وحی الله.

یا در آیاتی نظیر آیه 44  سوره نحل که فرموده وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ و ۶۴ سوره نحل که فرموده  وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ ، تبیین آیات را فقط به محمد و آل محمد تفویض نموده است.

یا در سوره قمر که مرتب فرموده و لقد یسرناه القرآن للذکر .. که منظور از ذکر فقط مولا علی و اولاد معصوم اوست. کما اینکه امام صادق و امام باقر فرمودند قرآن ذکر است و خاندان محمّد (علیهم السلام) اهل آن ذکر هستند که خداوند عزوجل امر کرده از آن‌ها سؤال شود و نه از جاهلان.

همه اینها و همچنین کلام پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله در حدیث ثقلین که فرمود کتاب خدا و اهل بیتم هرگز از هم جدا نیستند ( لن یفترقا) نشانگر این کلام حق است که قرآن جز با زبان محمد و آل محمد ترجمه، تفسیر، تاویل، تبلیغ، تبیین و تفهیم نمی شود. و احدی از علم باطن و تاویل و بطن آن خبر ندارد و خبر هم نخواهد داشت مگر از محمد و آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین آموخته باشد. 

و چه زیبا خداوند در آیه ۸۲ الاسراء فرمود چنین قرآنی که منظور جمع صامت و ناطق است هر دردی را شفا می دهد و هر رحمتی را نازل می کند و غیر این مسیر، هر مسیری چیزی جز خسران در پی ندارد.

وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ ۙ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا

نکته ای مهم:

اشخاصی که علم تاویل قرآن را پیگیری می کنند برای فهم بهتر آن باید به علوم مختلفی از قرآن مانند علم ادیان، تاریخ صدر اسلام، علم اخلاق و حقیقت اسرار خلقت محمد و آل محمد آگاهی نسبی و اشراف مطلوبی داشته باشند و تمامی کد ها و رموز آنرا از پیامبر و اهل بیت پیامبر بیاموزند. چرا که همه آیات الهی در پس معانی ظاهری و اشارات خویش، حامل نور قدسی ولایت کبری است و آیات قائم به این حقیقت ملکوتی است که این مهم، از اسرار عظیم و ودیعه ربانی در بطن آیات است که باید حتما به صورت ویژه به آن توجه شود.

و نکته پایانی:

در پایان بجاست از عزیزانی همچون دکتر سعید حاجیان صاحب دو دکترای قرآنی و نخبه قرآن کشور، و جناب استاد فرخ غدیر پور صاحب منظومه ساقی نامه و کتاب قرآن ثقلین و جناب استاد علیرضا برازش صاحب تفسیر اهل بیت و سایت تفسیر قرآن الوحی، تشکر ویژه ای داشته باشم که حقیر را در این مسیر بیش از انتظار کمک کرده و راه را بر من آسان نمودند.